Met spijt in ons hart delen we mee dat ZIZO, het (online) magazine van çavaria, er na bijna 30 jaar mee ophoudt. Wil je weten waarom? Je leest er hier meer over. Çavaria blijft via al hun communicatiekanalen inzetten op mooie verhalen en LGBTI+ nieuws. Wil je op de hoogte blijven? Schrijf je dan hier snel in voor de nieuwsbrief van çavaria. |
Passing the Bechdel Test: Jan Martens verkent gender met meiden en non-binaire jongeren
Jan Martens slaat voor ‘Passing the Bechdel Test’ de handen in elkaar met dertien meiden en non-binaire jongeren. Met de ondersteuning van fABULEUS en GRIP, het choreografisch platform van Jan Martens en Kaatje Oerlemans, stellen ze samen een manifest op met de woorden van bekende en minder bekende vrouwen.
De groep jongeren met wie Jan Martens werkt, zijn allemaal FAABuleus: Female Assigned At Birth and fabulous. Samen kruipen ze in de huid van bekende schrijfsters en vrouwelijke queer iconen, via egodocumenten zoals dagboeken, brieven, TED-talks, tweets, opiniestukken, Instagramposts en essays. Maar ze kruipen ook in elkaars huid. Wat primeert is het verhaal en de waarde van iemands verhaal. “Sommige verhalen moeten opnieuw verteld worden door elke generatie”, schrijft Virginia Woolf. Zo ook deze verhalen en de verhalen van de dertien jongeren.
Verhalen van vrouwen
De gekozen tekstfragmenten komen bewust van vrouwelijke figuren. Jan Martens vertelt me: “De dingen die zij te zeggen hebben komen vaak niet in de canon terecht. Slechts weinig auteurs op de leeslijsten van middelbare scholen zijn vrouwen of queer. Eigenlijk probeer ik hier een alternatieve canon te scheppen, met de stemmen van heel veel vrouwen, maar ook met de stemmen van de jongeren.” Daarbij primeert de inhoud op de autoriteit van de tekst; het maakt voor Martens niet uit of de tekst van een Susan Sontag komt of van de vrouw op de straat. “Het gaat over de inhoud, over wat ze te zeggen hebben.”
Om de inhoud meer centraal te zetten, zal geen van de jongeren hun eigen verhaal vertellen, maar zullen ze allemaal elkaars verhaal vertellen. Dat vergt niet alleen de nodige empathie, maar maakt het soms ook gemakkelijker om met iets naar buiten te komen. “Voor sommige jongeren is hun persoonlijk verhaal ook heel breekbaar of moeilijk om zelf te vertellen. Als een medespeelster of -speler het vertelt is dat voor hen makkelijker. Het vraagteken is dan ‘over wie gaat het?’. Zo voelen ze zich minder bekeken.”
Passing the Bechdel Test slaagt dus zeker voor de Bechdeltest, een maatstaaf om te testen hoezeer een (kunsten)maker hun vrouwelijke figuren uitwerkt. De test kent haar origine in Dykes to Watch Out For, een stripreeks van de lesbische artieste Alice Bechdel. In een van de afleveringen zegt een lesbienne dat ze alleen films kijkt waarin minstens twee vrouwen spelen, die met elkaar spreken, over iets anders dan een man. Een vrije minimumvoorwaarde dus, maar veel populaire media voldoen er niet aan.
Van segregatie naar samenwerking
Toen fABULEUS Jan Martens contacteerde om een voorstelling te maken, was hij meteen enthousiast. fABULEUS is een productiehuis dat vooral met jongeren en jongprofessionals werkt, dus de vraag drong zich op met wat voor jongeren Martens zou samenwerken. Meteen dacht hij aan lesbische meiden. “Het is interessant om met lesbische meisjes omdat ze tegelijk heel dicht bij me staan, maar toch ook heel veraf. We zijn beiden homo, maar tegelijkertijd is er een segregatie in de queer gemeenschap tussen lesbiennes en homoseksuelen.”
Rolmodellen
Het thema ontstond vanuit persoonlijke interesse, maar ook vanuit een besef dat hij een hele wereld links heeft laten liggen. “Ik had lang geen interesse in vrouwelijke rolmodellen. Tot ik voelde dat er voor homo’s veel meer positieve rolmodellen zijn dan voor lesbiennes. Ik wilde weten of dat gewoon mijn perceptie was of dat dit leefde. Voelen lesbische meisjes een nood aan rolmodellen of niet?”
Daar kwam ook bij dat Martens het stereotiepe beeld van ‘de lesbienne’ aan de kaak wilde stellen. Martens verklaart zich nader: “Heel veel mensen hebben een stereotiep beeld van iets dat eigenlijk een heel gevarieerde groep is. Ik wilde de diversiteit binnen een subcultuur te tonen, wat overzetbaar is naar andere subgroepen, want het beeld dat we nu hebben is veel te gelimiteerd.” Passing the Bechdel Test mag dus gerust een beetje educatief worden opgevat. “Hopelijk kunnen we zo een paar vooroordelen blootleggen waarvan we niet beseffen dat we ze hebben.”
Een jaar lang schrijfsters lezen
Martens nam de beslissing om in 2018 voor een tijdje enkel vrouwen te lezen. “Een wereld ging voor me open. Je denkt progressief te zijn, dat je een helder wereldbeeld hebt, en toch...” De citaten die je leest van feministische iconen worden soms in zo’n foute context geplaatst, terwijl het in een boek wél de juiste context heeft. Zo vraagt Niña Weijers zich af of we moeten blijven doordrammen. “Ja, we moeten blijven doordrammen, want het wordt niet duidelijk. We moeten blijven staan voor wat we willen staan,” zegt Martens.
“Ook Rebecca Solnit was een grote eyeopener. Ze zegt dat mannen het ook moeilijk hebben met het rollenpatroon waar ze in worden geduwd, maar zij hoeven niet te vrezen voor hun leven als zij op straat lopen. Toen ik dat zo helder las, maakte ik een klik.”
Vanuit die klik trok Martens het concept open. Hij wilde niet alleen werken met lesbische meiden, maar ook met biseksuele meiden, queer meiden, jongeren die bij geboorte het vrouwelijk geslacht toegewezen kregen, maar zich daar niet noodzakelijk in herkennen, of meiden die interesse hebben in het queer thema. Flyers en posters werden wijd verspreid om een zo breed mogelijke groep te bereiken, wat ook lukte.
Feministische oma’s
‘Divers’ is ook het antwoord op de vraag hoe de meiden en non-binaire jongeren van Passing the Bechdel Test terechtkwamen op de auditie. Sommigen zagen posters hangen in theaterhuizen, anderen kregen flyers toegestopt door hun ouders. Soms was het een leerkracht die hen aanraadde om een auditie te doen.
Ook hun bekendheid met thema’s als gender en feminisme lopen uiteen. Voor sommigen is het helemaal nieuw, maar velen onder hen waren er toch al mee bezig, al was het onbewust. Een van de meiden vertelt over haar oma, die zichzelf opwerpt als een feministe. “Nu ik wat meer heb gelezen en gepraat met de anderen, valt me op dat het toch nog beter kan.”
Collectief kunstwerk
Ter voorbereiding heeft Martens zich grondig ingelezen in de materie en wijst hij op een valkuil die hij zeker wil vermijden: “Het is gevaarlijk om als witte cisgender man een voorstelling te maken over vrouwen, over wat vrouwen te zeggen hebben. Dan is het weer een man die het eens komt vertellen.” Daarom besloot hij om van Passing the Bechdel Test een samengesteld kunstwerk te maken van vrouwelijke en non-binaire kunstenaars.
Vandaar dus de keuze om de tekst centraal te zetten. “Natuurlijk zal de voorstelling nog steeds mijn signatuur dragen in de manier waarop ik dingen op het toneel breng, waarop dingen elkaar opvolgen enzovoort,” beaamt Martens, “maar ik blijf met mijn poten af van de bronfragmenten.” Door de teksten niet te vertalen naar een bewegingscyclus probeert hij als danser-choreograaf zoveel mogelijk te verdwijnen en de stemmen van de vrouwen zoveel mogelijk naar voren te laten komen.
Het verdwijnen van de maker zal niet enkel te zien zijn in wat op het podium gebeurt, maar ook naast het podium. “De jongeren gaan alle techniek zelf doen: de lichten bedienen, de muziek aan en uit zetten, enzovoort. Zo kunnen ze hun ding doen zonder dat een technieker alles voor hen regelt en zo voelt het publiek dat alles door de jongeren gemaakt wordt.”
Spierpijn en gegiechel
Een voorstelling voor en door mensen female assigned at birth dus. Als mede-FAABuleus persoon en zelfverklaard intersectioneel feminist klinkt een voorstelling als deze me als muziek in de oren. Op de uitnodiging om een repetitie bij te wonen ging ik dus maar al te graag in. Ik werd voorgesteld aan de hele crew en de repetitie ging van start met een fikse opwarming. Links en rechts ging er gekreun op, maar tussen de verkondigingen van ‘massa’s spierpijn’ hoor je vooral gegiechel en meiden en jongeren die elkaar aansporen om er samen aan te beginnen.
Het gebeurt misschien onbewust, maar op die manier scheppen ze hun eigen ruimte. Vanuit een gevoel van saamhorigheid ontstaat een fundamenteel andere ruimte. Dat merk je ook bij de ademhalingsoefeningen. In plaats van gewoon elkaar aan te raken, zie en hoor je de jongeren naar elkaars grenzen vragen.
Nu we allemaal zeker wakker zijn, is het tijd om een paar filmfragmenten te bekijken. Vooral het fragment uit de show Nanette van comédienne Hannah Gadsby vindt veel weerklank. Gadsby heeft het over het belang van verhalen en representatie en over het gebruik van verhalen als genezing. “‘Mijn verhaal heeft waarde’ vertelt Gadsby. En dat zou evengoed de tagline van deze productie kunnen zijn”, zegt Martens.
Maar Gadsby heeft het ook over empathie kweken door te luisteren naar anderen. Dat is ook iets dat Martens wil bereiken met ‘Passing the Bechdel Test’ en een van de redenen waarom de jongeren de teksten van anderen brengen: “Het is een oefening in empathie.”
Een andere parallel met Gadsby is dat zij haar positie gebruikt om sociale thema’s aan te kaarten. Ook Passing the Bechdel Test doet dit. Het kunstwerk speelt zich niet af in een vacuüm, maar staat met beide voeten in de actualiteit. In de groepsdiscussie die volgt op het fragment komt naar voren dat veel van de jongeren zich kunnen vinden in een sociaal geëngageerde voorstelling. De neuzen staan in dezelfde richting.
Zelfobservatie en resting bitch face
Dan is het tijd om samen een tekstfragment te lezen en bespreken. Dit keer was het de beurt aan Rebekka de Wit, theatermaakster, en haar fragment Waakhond, waarin ze het heeft over zelfobservatie en hoe op gender georiënteerd dat is. Samen unpackt het gezelschap de betekenis van de tekst en hoe zij dat ervaren, zelfobservatie. Sommigen merken duidelijk dat ze zichzelf monitoren, tot op het punt dat ze even vergeten hoe je normaal loopt. Zeker als er ‘zot mooie mensen’ in de nabijheid zijn. Anderen vragen zich vooral af of dat eerder iets is waar anderen zich van bewust zijn, zoals mensen die YouTube-filmpjes maken.
Het duurt niet lang voordat de term resting bitch face valt, waarmee een neutraal, niet-lachend gezicht wordt bedoeld dat velen (vooral mannen) interpreteren als een boos gezicht. Hoewel sommigen resting bitch face absoluut willen vermijden, hebben anderen daar geen probleem mee. “Dat is gewoon mijn gezicht, hoor.” Een van de meiden doet er nog een schepje bovenop: “Soms ga ik expres lelijk zitten en in mijn neus peuteren. Zeker als mensen me aanstaren terwijl ik dat niet wil.”
Eigen waarheden
Wat ik zeker niet mocht vergeten te vermelden is dat het stuk niet tegen mannen is, maar vóór mensen. De meiden en non-binaire jongeren zijn het erover eens dat de waarde van Passing the Bechdel Test is dat het verschillende stemmen laat horen die elk hun eigen waarheden hebben. Ze willen de dialoog opentrekken in een safe space. Ik kijk er alvast naar uit om al hun verhalen te horen.
De voorstelling ging op 6 november in première in STUK, Leuven. Gedurende de rest van november kan je de voorstelling bijwonen in Brussel, Gent en Roubaix (Frankrijk). Vanaf februari tot en met mei 2019 zal de show opnieuw toeren.
Eigen verslaggeving