Met spijt in ons hart delen we mee dat ZIZO, het (online) magazine van çavaria, er na bijna 30 jaar mee ophoudt. Wil je weten waarom? Je leest er hier meer over. Çavaria blijft via al hun communicatiekanalen inzetten op mooie verhalen en LGBTI+ nieuws. Wil je op de hoogte blijven? Schrijf je dan hier snel in voor de nieuwsbrief van çavaria. |
Jonas Roelens schreef doctoraat over perceptie en vervolging van homoseksuelen in de Middeleeuwen
Jonas Roelens, onder meer bekend als co-auteur van Verzwegen Verlangen, mag zich sinds kort doctor in de geschiedenis noemen. Zijn doctoraat luidt Citizens and sodomites: Perception and Persecution of Sodomy in the Southern Low Countries. Daarin werpt hij een blik op hoe sodomie werd ervaren en veroordeeld in onze streek van de 15e tot de 18e eeuw.
De oorsprong van het woord "sodomie" ligt in de Bijbelse stad Sodom. Samen met Gomorra werd die stad door God verwoest vanwege de onkuisheid van de bewoners. Sodomie is dus een parapluterm, die vroeger werd gebruikt voor een hele resem van seksuele daden die men verfoeide, niet alleen homoseksualiteit.
Hoewel het in de volksmond vaak wordt gebruikt om seks tussen mannen te beschrijven, werd de term wettelijk ook gebruikt voor seks tussen vrouwen, seksuele daden niet gericht op voortplanting, en het seksueel misbruiken van kinderen of dieren.
De onnoembare zonde
Het is dus moeilijk om te achterhalen waarvoor mensen precies veroordeeld werden. Dat komt omdat sodomie letterlijk werd beschouwd als een ‘onnoembare’ zonde: men hoorde er niet over te spreken. Sodomie was zowel een zonde als een misdrijf, en het taboe daarrond heerste zelfs in de rechtspraak. Zelfs in gedocumenteerde rechtszaken werd vaak alleen het woord sodomie genoteerd als misdaad, zonder verdere uitleg.
In die zin was sodomie erger dan moord, want daar mocht men wel uitgebreid over spreken. De straffen waren ook bijzonder zwaar. Als veroordeelde belandde je al makkelijk op de brandstapel. Als je de eerste keer voor de rechter kwam, had je soms geluk en kreeg je een ‘mildere’ straf: het afbranden van je haar.
Dankjewel, bureaucratie!
Als alles verzwegen wordt, hoe kom je dan aan informatie? Er bestonden een paar juridische documenten die meer info prijsgaven, maar vaak waren ze slecht bewaard. Roelens’ heil kwam echter vanuit onverwachte hoek: de stadsbaljuws – ambtenaren in functie van de vorst – maakten elk jaar een verslag op aan de rekenkamer. Zij moesten dus alle feiten netjes noteren.
Hun teksten waren redelijk kort, zakelijk, en cryptisch, maar tegelijk betrouwbaar en ook goed bewaard. Toen Roelens die teksten en de juridische bronnen samenvoegde, begon er zich een verhaal te vormen. Hij heeft de bewijzen gevonden voor 207 processen van sodomie uit onze streken. Voor een deel daarvan kon hij achterhalen dat het specifiek ging om het bestraffen van homoseksualiteit.
Sodomie in heel Europa
De Zuidelijke Nederlanden begonnen al erg vroeg sodomie te vervolgen in vergelijking met andere landen. Het eerste beschreven geval dateert uit 1292, maar het duurde wel even tot de vervolgingen echt op gang kwamen. Ze piekten rond de 15e eeuw, en waren in de 17e eeuw al weer bijna volledig verdwenen.
Niet elk gebied dat wetten tegen sodomie invoerde, veroordeelde mensen ervoor. In Rusland waren vervolgingen bijvoorbeeld quasi onbestaande. Engeland en Frankrijk begonnen pas veel later met vervolgingen, enkel Italië had een gelijkaardig patroon als in onze streken. Wij waren trouwens onder de meest actieve vervolgers van sodomie. De steden Brugge en Gent waren uitzonderlijk streng.
Gevaar voor de stad
Volgens Roelens kan dat om verschillende redenen zijn: ten eerste is het religieuze discours erg belangrijk. Men vreesde goddelijke wraak, net zoals in de Bijbelse steden. Ook de ‘onschuldigen’ in een stad zouden dan gestraft worden vanwege het onzedige gedrag van enkele inwoners.
Roelens heeft het ook over civic religion, ofwel de ‘burgerlijke religie’. Door de sterke verstedelijking ontstond er een nieuw soort stedelijke identiteit. In die zin wordt sodomie gezien als een bedreiging voor het stedelijk bestaan; een gevaar dat alle burgers in een stad kon treffen. Een groeiende stad als Brugge past daarin precies in het plaatje.
Er zijn ook nog andere factoren die mogelijk een rol spelen. Ten tijde van economische crisis of bij uitbraak van de zwarte dood werd er vaak een zondebok gezocht, en seksuele minderheden waren dan een makkelijk doelwit.
Migranten, vrouwen en kinderen
Het is daarom misschien ook niet verwonderlijk dat het kwetsbare groepen waren die het meest te vrezen hadden. Een kwart van de veroordeelden was migrant. Ook jongeren werden bijzonder hard aangepakt in onze contreien tegenover in de rest van Europa. Waar het in andere landen wel eens door de vingers werd gezien als jeugdzonde, kon je als tiener bij ons evengoed op de brandstapel belanden.
Een van de mogelijke redenen daarvoor is dat homoseksueel gedrag in andere landen meer gecodeerd was, en dat relaties tussen oudere mannen en jongelingen vaker voorkwamen. Het argument dat een jongere verleid werd door een ouder persoon kon hen in dat geval een veroordeling besparen. Homoseksuele relaties in onze streken waren meer egalitair – maar dat leidde dan ook tot gelijke straffen.
Het veroordelingspercentage voor vrouwen was bij ons ongeveer tien procent. Dat klinkt laag, maar dat is veel tegenover andere landen. Daar werden lesbische relaties niet eens gezien als seksueel, want daar was penetratie voor nodig. Hoe sneu dat ook klinkt, het zorgde er wel voor dat vrouwen vaker immuun waren voor vervolging.
Bij ons dus niet. Volgens Roelens gaat het in dat geval qua vrouwenrechten om een paradox. Vrouwen hadden in onze gebieden relatief veel autonomie, en waren zeer zichtbaar in het stadsleven. Maar dat maakte hen dan ook weer tot een groter doelwit voor beschuldiging.
De rol van de gemeenschap
Hoewel er een taboe rustte op bepaalde seksuele handelingen, was de rol van de gemeenschap niet te onderschatten. Er werd geroddeld, en men wist vaak wel wat er zich achter gesloten deuren afspeelde. Het kwam voor dat mensen werden beschuldigd door hun eigen familie of vrienden… of zelfs door economische concurrenten die iemand uit de weg wilden ruimen.
Op vlak van veroordelingen werd er een onderscheid gemaakt tussen de bourgeoisie, de adel en de clerus. De laatste twee kwamen minder vaak voor, en werden ook niet in een burgerrechtbank behandeld. Voorname burgers konden zich beter verdedigen tegen aanklachten. Een goed huwelijk, of lidmaatschap van een gilde en een goed beroep werden dikwijls aanvaard als verdediging.
Hoe dan ook werd sodomie bijzonder agressief bestraft. Ongeveer zes op tien beschuldigingen van sodomie eindigden met de doodstraf. Bij de gevreesde Spaanse inquisitie was dat bijvoorbeeld maar in één op tien van de gevallen zo.
Jonas Roelens spreekt op 13 december in bibliotheek De Krook in Gent over de geschiedenis van de holebiseksualiteit op het Festival van de Gelijkheid.
Eigen verslaggeving